Andrey Zvyagintsev - đạo diễn đương đại xuất sắc của Nga

Tuổi 20 phiêu bạt, tuổi 40 vẫn là kẻ bên lề

Andrey Zvyagintsev sinh năm 1964 ở thành phố nhỏ Novosibirsk, Siberia thuộc khối Liên Xô cũ. Thành phố quê hương của Andrey nằm ngoài trục văn hóa Moscow - St. Petersburg. Năm 22 tuổi, vừa học hết một khóa ngắn về diễn xuất ở Novosibirsk, Andrey rời quê hương đến Moscow, ôm mộng trở thành diễn viên kịch. Sự dịch chuyển của anh từ vùng ngoại biên Nam Tư cũ đến thủ đô Moscow gắn với thay đổi lớn ở Đông Âu. Những năm này, Liên Xô sắp tan rã.

Trong một thập kỷ tiếp theo ở Moscow, nghiệp diễn của Andrey không khá khẩm hơn. Anh nhặt từng vai diễn nhỏ trong các quảng cáo và phim truyền hình tạm bợ. Để có tiền sinh nhai, Andrey làm nhiều việc chân tay như dọn vệ sinh, quét rác, và xúc tuyết - công việc lương thấp giờ đây phần lớn dành cho những người nhập cư vào Nga từ Trung Á.

Thời gian rảnh hiếm hoi, Andrey ngốn ngấu sách và phim. “Tôi nhớ mình từng phát cuồng khi xem Al Pacino diễn trong phim Bobby Deerfield. Ở Nga hồi đó chỉ có phim đen trắng. Lần xem lại Bobby Deerfield bằng bản màu đã tác động hoàn toàn khác tới tôi nhưng diễn xuất của Al Pacino ở bản phim đen trắng vẫn làm tôi ngạc nhiên. Không hiểu sao anh ấy lại diễn được tài thế”.

Đạo diễn Andrey Zvyagintsev thành danh với phim đầu tay vào năm 40 tuổi - "The Return".

Trưởng thành trong bối cảnh xã hội đầy biến động đã giúp cho Andrey có thế giới quan riêng. Nhà làm phim nhớ lại hồi cuối thập niên 1980, đầu thập niên 1990: “Không khí ngày đó rất lạc quan. Tôi cảm thấy tương lai rất xán lạn, cơ hội mở ra bất tận và có quá nhiều thứ để học hỏi và khám phá. Những điều trước đó bị cấm ở Liên Xô cũ bỗng quay trở lại. Thời gian này đánh dấu sự trưởng thành của tôi, cho tôi thành con người hiện tại. Giờ tôi vẫn có tư tưởng và tinh thần tự do từ ngày ấy”.

Sự hỗn loạn của thời cuộc cũng cho nhiều nghệ sĩ Nga cùng lứa Andrey năng lượng và chất liệu dồi dào. Những nhà làm phim tác giả mới nổi đầu thế kỷ 21 như Aleksei Fedorchenko (Silent Souls), Nikolay Khomeriki (A Tale of Darkness), Anna Melikyan (Mermaid), Alexei Popogrebsky (How I Ended This Summer) và Kirill Serebrennikov (St George’s Day) cũng là dân tay ngang rẽ hướng làm phim. Tác phẩm của họ diễn dịch sự thay đổi trong xã hội Nga những năm 1990. Nhà quay phim thân thiết của Andrey là Mikhail Krichman vốn là dân chuyên ngành kỹ sư chuyển sang. Ông từng giành giải Golden Osella ở LHP Venice.

Nước Nga hứa hẹn thay đổi trong thời trẻ của Andrey Zvyagintsev bước sang thế kỷ 21 trở thành hệ thống xã hội ngày càng bi quan, trong mắt nhìn của đạo diễn.
Đạo diễn cũng nhận định: “Ở Nga mọi người uống rượu ngang ngửa về số lượng ở Pháp, nhưng ở Pháp người ta uống rượu vang trắng, vang đỏ. Còn ở Nga, mọi người uống thứ rượu nặng hơn rất nhiều”.

Sau khi chia sẻ tận tình về bối cảnh quê hương, ông tâm sự: “Nói thật, tôi thích nói về phim hơn. Tôi không thích nói chuyện chính trị. Ở Nga bây giờ khá phức tạp nhưng tôi hy vọng mọi chuyện sẽ thay đổi”. Nhìn nhận về thời trưởng thành của Andrey Zvyagintsev, tờ New York Times bình luận, sự nghiệp điện ảnh của vị đạo diễn này là trường hợp minh họa cách mà ngành điện ảnh tồn tại ở Nga.

Nhà làm phim xuất sắc của điện ảnh Nga đương đại

Đầu năm 2000, Andrey Zvyanintsev dần chuyển từ diễn viên sang vai trò nhà sản xuất và quay phim, cũng như đạo diễn. Ông được một nhà sáng lập của đài truyền hình phát hiện tài năng và mời làm phim ngắn.

Năm 2003, Andrey Zvyanintsev làm phim đầu tay mang tên The Return (Trở về). Tác phẩm kể về một người đàn ông trung niên không rõ lai lịch trở về nhà sau nhiều năm đi vắng. Người cha bí ẩn dẫn hai con trai thiếu niên vào chuyến đi nghỉ lạ lùng tới một hòn đảo hoang. Trên hành trình đó, xung đột giữa cha và con nổ ra, đẩy đến nút thắt khủng khiếp. Bộ phim tràn ngập những khung hình tính toán cao được đánh giá truyền tải những chủ đề ngầm chứa đựng triết lý về mối quan hệ giữa con người, Chúa trời và cuộc sống gia đình ở xã hội Nga.

Phim ra mắt ở LHP Venice và giành giải cao nhất – Sư Tử Vàng, đưa Andrey Zvyagintsev vào hàng đạo diễn tầm cỡ quốc tế. Trở về Nga, ông nghiễm nhiên được chào đón như người hùng, là ngôi sao của truyền thông và được giới chuyên môn công nhận.

"The Return" kể câu chuyện về xung đột cha con.

Thành danh với tác phẩm đầu tay, Andrey làm phim thứ hai xoay quanh mối quan hệ giữa đàn ông và đàn bà - The Banishment (Sự đày ải). Ra mắt năm 2007, cốt truyện kể về một cặp vợ chồng trong chuyến nghỉ mát và người chồng nghi ngờ vợ không chung thủy dẫn đến những bi kịch kéo theo. Phim sử dụng dàn diễn viên cũ của The Return, là một sự mở rộng đề tài phim cũ với những khung hình rộng tay và ít nghiêm ngặt hơn tác phẩm đầu, vì thế không được đánh giá cao.

Bước sang bộ phim thứ ba có tên Elena ra mắt năm 2011, Andrey nhảy đề tài từ mối quan hệ giữa con người và tôn giáo sang xung đột giai cấp trong xã hội. Phim kể về một phụ nữ Nga thuộc tầng lớp lao động có con riêng, tái giá với người đàn ông gần 80 tuổi giàu có - cũng có con riêng. Khi ông già sắp mất và muốn con gái mình hưởng hết tài sản, bà vợ có những tính toán cho lợi ích con mình.

Tác phẩm chứng tỏ sự trở lại phong độ từ The Return của Andrey với những hình ảnh đắt giá, âm nhạc đáng sợ, diễn xuất xuất thần và không khí phim khắc nghiệt, u tối đáng sợ. Elena giành được giải thưởng Special Jury Prize tại hạng mục Un Certain Regard ở LHP Cannes 2011.

Chỉ trong một thập kỷ, Andrey xây dựng sự nghiệp sáng chói toàn cầu và hiện được giới chuyên môn đánh giá là đạo diễn Nga nổi tiếng nhất đương đại (kể từ thời Alexander Sokurov thuộc thế hệ đạo diễn điện ảnh cuối cùng của Liên Xô). Vị đạo diễn 50 tuổi không chỉ là nhân vật quen thuộc ở các liên hoan phim danh giá như Cannes hay Venice, phim của ông cũng đạt thành công lớn. Ở thị trường Anh và Mỹ, phim của Andrey luôn được nhiều người xem truyền hình trên mạng trả tiền mua - điều mà chưa nhà làm phim Nga nào làm được trước đó.

Sự thành công của Zvyagintsev được đánh giá có vai trò gợi cảm hứng cho thế hệ các nhà làm phim Nga mới, khôi phục danh tiếng cho nền điện ảnh nước này, vốn tưởng như đã chìm nghỉm từ những năm 1990.

Các phim của Zvyagintsev đều là các câu chuyện có xung đột mạnh. Mô-típ quen thuộc của các nhân vật chính từ The Return đến The Banishment và Elena là sự đổ vỡ từ chính bên trong nhân vật dẫn đến những bi kịch và thảm cảnh. Đặt trong bối cảnh nước Nga, các tác phẩm này mang chất Nga đương đại. Không còn là nước Nga cổ điển chuẩn mực như trong Chiến tranh và Hòa bình của Lev Tolstoy nữa, xã hội Nga trong phim của Zvyagintsev đi sâu vào những đổ vỡ gia đình và bản chất độc ác, sa đọa trong mỗi nhân cách.

Cùng lúc, những phim này lại phản ánh mối quan hệ của người dân với từng thời kỳ quyền lực chính trị khác nhau. Cuối cùng, những câu chuyện điện ảnh của Zvyanintsev không bao giờ tách con người khỏi không gian Thiên Chúa giáo.

Để làm được những tác phẩm nhiều lớp lang phức tạp này, ngoài những đúc kết từ trải nghiệm cuộc sống, cá tính đạo diễn độc đáo, Zvyagintsev còn có một êkíp hỗ trợ thân thiết như gia đình. “Quan hệ của tôi với nhà quay phim và nhà đồng biên kịch rất gần gũi. Chúng tôi hiểu nhau và cùng nói một ngôn ngữ, luôn khăng khít và gắn bó với nhau”. Tờ New York Times đánh giá cặp đạo diễn Zvyagintsev và nhà quay phim Mikhail không chỉ là nhà làm phim mà còn là triết gia.

Cảnh trong phim "Leviathan" - tác phẩm giành giải "Phim nói tiếng nước ngoài hay nhất" tại Quả Cầu Vàng 2015 và là ứng viên sáng giá cho hạng mục tương tự tại Oscar lần này.

"Leviathan" – cái nhìn không thỏa hiệp vào hệ thống chính trị Nga

Năm 2014, Zvyagintsev tái xuất với tác phẩm Leviathan. Phim trình chiếu hồi tháng 5 ở LHP Cannes và giành giải Kịch bản xuất sắc, sau đó giành giải Quả Cầu Vàng và hiện là ứng viên tiềm năng cho giải Oscar 2015. Chuyện phim kể về một thợ máy ở vùng nông thôn nước Nga có tên Kolya bị cướp đất bởi vị thị trưởng tham ô và quan liêu. Sau quá trình đối đầu với hệ thống quyền lực và tòa án ở Nga, gia đình Kolya có kết cục tan cửa nát nhà.

Tác giả cho biết, Leviathan cùng lúc vừa nực cười vừa đau đớn. Bộ phim lý trí không chỉ gây ấn tượng ở kịch bản gai góc mà còn ám ảnh người xem với những khung hình góc máy rộng độc đáo và diễn xuất đáng ca ngợi của dàn diễn viên ruột.

Trong bộ phim này, người dân Nga được mô tả như những kẻ bần cùng bế tắc, tìm đến rượu và Chúa nhưng đều vô ích. Trong khi đó, các quan chức và nhà thờ cấu kết với nhau đè bẹp những số phận dân thường nhỏ bé. Trong quá trình quay phim, các diễn viên đã uống rượu thật đến say khướt. “Đấy là lý do các cảnh phim rất thuyết phục. Tất cả diễn viên đều say”, đạo diễn tiết lộ.

Câu chuyện phim đưa ra cái nhìn cực đoan vào xung đột quyền lực giữa người dân thấp cổ bé họng và một vị quan quyền thế gây tranh cãi lớn. Trong khi giới chức và nhà thờ ở Nga chỉ trích tác phẩm, đạo diễn khuyến khích công chúng tải các bản phim lậu trên mạng để xem. “Gây tranh cãi đồng nghĩa với việc phim của tôi đã chạm được vào một cái gì đó”, ông nhận định. Đạo diễn 51 tuổi cùng vợ con vừa rời Nga, chuyển sang sinh sống ở Canada.