Kỳ thú tường trình nhà cổ - Kỳ 2: “Cãi” với Gourou

“Gourou có lên đó đâu mà biết !”

Chỉ vài câu nhận xét ở trang 28 của Pierre Gourou trong cuốn Phác thảo nghiên cứu nhà VN ở Bắc và Trung Trung kỳ từ Thanh Hóa đến Bình Định (NXB Nghệ thuật và lịch sử) thôi cũng đủ khiến Nguyễn Thượng Hỷ tò mò. Tiến sĩ văn khoa, ủy viên thông tấn Viện Viễn đông bác cổ (Pháp) Pierre Gourou (1900 - 1999) từng khảo sát nhà Việt dọc miền Trung từ năm 1934 nên công trình của ông rất quan trọng đối với giới nghiên cứu kiến trúc. Vì khảo sát nhiều nơi, Pierre Gourou mạnh dạn đánh giá: Ở Quảng Nam không xuất hiện nhà lá mái, vì thế “việc đề phòng hỏa hoạn hơi bị coi nhẹ ở Quảng Nam nhưng lại rất được coi trọng ở Bình Định”.

Nguyễn Thượng Hỷ nhiều lần trở lại các vùng đất mà Pierre Gourou từng đi qua, nhất là khu vực phía bắc, để đo vẽ lại kiến trúc nhà lá mái. Anh tìm đến làng Liêm Công Tây và Di Loan gần cửa Tùng (Quảng Trị), nơi có kiến trúc nhà rường nằm trên dải đồi đất bazan dựng từ khởi nghĩa Tây Sơn hồi cuối thế kỷ 18 nay đã bị hư hại nhiều. Toàn thôn bây giờ là nhà lợp ngói… Nhưng câu chuyện gây chú ý đối với các thế hệ nghiên cứu kế tiếp như Nguyễn Thượng Hỷ là nhận xét có “dấu hiệu” thiếu bao quát về sự phân bố nhà lá mái ở miền Trung và cách đánh giá về ý thức phòng hỏa từ người dân của Pierre Gourou.

Sau những chứng cứ về nhà lá mái ở Lý Sơn hay làng cổ Lộc Yên, nhà lưu niệm cụ Huỳnh..., đến năm 2000, Nguyễn Thượng Hỷ tiếp tục phát hiện nhiều ngôi nhà như thế dựng từ trước những năm 1940 ở vùng phía nam Quảng Nam như Tam Kỳ, Núi Thành... “Gourou có lên vùng trung du Quảng Nam đó đâu mà ông biết!”, anh nói. Phát hiện mới về địa bàn phân bố nhà lá mái được giới chuyên môn khá quan tâm, làm phong phú hơn những khảo tả giá trị mà Pierre Gourou ghi nhận tại một số tỉnh miền Trung chẵn 8 thập niên trước. Không chỉ “cãi” về chuyện phân bố, những lần ra Lý Sơn anh còn kỹ lưỡng leo lên mái nhà đo vẽ để biết được rằng mái nhà ngoài đảo có độ dốc cao hơn so với ở vùng trung du Quảng Nam.

Trả lại mái tranh cho vùng cao

Mái tôn phả sức nóng hầm hập trong lần theo đoàn cán bộ tỉnh đi chúc tết đồng bào miền núi cao Quảng Nam đã giúp họa sĩ Hỷ cảm nhận rõ hơn sự thay đổi bên trong ngôi nhà Cơ Tu, sau khi được “kiên cố hóa”. Vậy là nỗi lo về sự mất mát của nếp nhà cổ truyền vùng cao, khi những đồi tranh bị đốt phá sạch, những kiến trúc truyền thống bị biến dạng… đã hiển hiện. Tác động của vật liệu mới cùng với sự hiểu sai về “xóa bỏ nhà tạm tranh tre nứa lá”, mà Nguyễn Thượng Hỷ từng cảnh báo từ 4 năm trước, vẫn còn nguyên giá trị thời sự.

Hồi năm 1996, một kiến trúc sư của Trường ĐH nữ Chiêu Hòa (Nhật Bản) trình chiếu cảnh người dân làng Shirakawa-go đang lợp mái tranh, nhân hội thảo về bảo tồn kiến trúc cổ ở TP.Hội An đã khiến nhiều cử tọa ngạc nhiên. Hội thảo đó họa sĩ Nguyễn Thượng Hỷ có dự. Cảnh cả làng tham gia lợp mái nhà cho một hộ dân không chỉ gợi về tính cộng đồng cao, mà các chuyên gia bảo tồn lại chú ý đến chi tiết tưởng chừng rất nhỏ nhặt: Vì sao họ giữ được mái tranh cho nếp nhà cổ mấy trăm năm, và làm sao đủ nguồn cỏ tranh để lợp?

“Đẳng cấp” của làng Shirakawa-go ở tỉnh miền trung Gifu tất nhiên khác biệt so với những làng vùng cao VN. Không phải ngẫu nhiên mà Shirakawa-go - ngôi làng có đến 114 ngôi nhà cổ với kiến trúc mái dốc kiểu chắp bàn tay như cầu nguyện - đã được UNESCO công nhận di sản thế giới từ năm 1995. Ngôi nhà cổ nhất tại Shirakawa-go có tuổi đời lên đến 400 năm tuổi, nhưng mái tranh vẫn thường xuyên được thay từ nguồn vật liệu có sẵn. Dân làng tự tìm giống tranh hoang về trồng, dành riêng để lợp mái. Họ vận động nhau dành đất trồng tranh chứ không bị lệ thuộc vào tranh mọc hoang, đủ để thay mái. Khi có mái nhà nào hư hỏng cần sửa chữa, cả làng lại kéo đến giúp…

Từ những hình ảnh về làng cổ Shirakawa-go đẹp như tranh vẽ, lại có dịp ghé thăm vài ngôi nhà tranh đặc biệt ở Osaka hồi năm 1995 khi theo học kiến trúc gỗ với thầy Fumio Tananka, họa sĩ Hỷ càng tiếc cho những nếp nhà vùng cao xứ Quảng. Anh tự hỏi vì sao không “trả” lại mái tranh mỗi khi xóa nhà tạm cho đồng bào.

Hứa Xuyên Huỳnh

>> Kỳ thú tường trình nhà cổ: Nhà lá mái chống cháy
>> Ngôi nhà cổ của những đoàn làm phim
>> Khai trương Bảo tàng kiến trúc nhà cổ VN
>> Thăm Bảo tàng kiến trúc nhà cổ Việt